6.    ANÁLISE DOS RISCOS LABORAIS ASOCIADOS AOS NANOMATERIAIS NA INDUSTRIA DE ALIMENTACIÓN DESDE A PERSPECTIVA DE XÉNERO

6.1.       MARCO NORMATIVO DE REFERENCIA EN MATERIA DE PRL

No caso dos nanomateriais ou as nanopartículas non existe un marco normativo específico para o seu regulamento. A este respecto é necesario, non soamente un conxunto de normas que regule en xeral a todo o conxunto de nanomateriais e nanopartículas, senón que nalgúns casos sería preciso un regulamento específico para un nanomaterial ou nanopartícula en concreto, como se fai no caso doutros produtos  coma a sílice, o amianto ou o dióxido de carbono.

As persoas entrevistadas comunican a súa preocupación sobre que a nanotecnoloxía non estea suficientemente regulada. Existen miles de produtos no mercado que non están avaliados e actualmente a nanotecnoloxía é o Cabalo de Troia, cun risco infinito para gran parte da poboación mundial e para o medio ambiente e isto non está regulamentado.

Como non existe unha normativa específica dirixida a lexislar a nanotecnoloxía e os nanomateriais, seguindo a Recomendación da Comisión Europea do 7 de febreiro de 2008, recollida no “Código de conduta para unha investigación responsable no campo das nanociencias e as nanotecnoloxías”[7], de revisión periódica, debe aplicarse a normativa xeral existente en materia de prevención de riscos laborais, en función da situación na que se usen os nanomateriais e as súas características de perigosidade. A súa vez, os nanomateriais teñen propiedades fisicoquímicas e están cubertos pola definición de “substancia” química no REACH e CLP, polo que se lles debería facer un tratamento como o das substancias ou produtos químicas.

v Directivas e regulamentos europeos

·         Directiva 80/1107/CEE do Consello, do 27 de novembro de 1980, sobre protección das persoas traballadoras contra os riscos relacionados coa exposición a axentes químicos, físicos e biolóxicos durante o traballo e as súas modificacións.

·         Directiva 83/477/CEE do Consello, do 19 de setembro de 1983, sobre a protección das persoas traballadoras contra os riscos relacionados coa exposición ao amianto no traballo (segunda Directiva separada segundo o artigo 8 da Directiva 80/1107/ CEE) e as súas modificacións.

·         Directiva 89/391/CEE do Consello, do 12 de xuño de 1989, relativa a aplicación de medidas para promover a mellora da seguridade e saúde das persoas traballadoras no traballo.

·         Directiva 90/394/CEE do Consello, do 28 de xuño de 1990, sobre protección das persoas traballadoras contra os riscos relacionados coa exposición a axentes canceríxenos no traballo (sexta directiva específica segundo o artigo 16, apartado 1, da Directiva 89/391/CEE) e as súas modificacións.

·         Directiva 91/322/CEE da Comisión, do 29 de maio de 1991, sobre o establecemento de valores límite de carácter indicativo, mediante a aplicación da Directiva 80/1107/CEE do Consello, sobre protección das persoas traballadoras contra riscos relacionados coa exposición a axentes químicos, físicos e biolóxicos durante o traballo.

·         Directiva 92/85/CEE do Consello, do 19 de outubro de 1992, relativa a aplicación de medidas para promover a mellora da seguridade e saúde no traballo da muller embarazada, que dese a luz ou en período de lactación.

·         Directiva 96/82/CE do Consello, do 9 de decembro de 1996, sobre o control dos riscos inherentes a accidentes graves con substancias perigosas e as súas modificacións.

·         Directiva 98/24/CE do Consello, do 7 de abril de 1998, sobre a protección da saúde e seguridade das persoas traballadoras contra os riscos relacionados cos axentes químicos no traballo (décimo cuarta Directiva específica segundo o artigo 16, número 1 da Directiva 89/391/CEE).

·         Directiva 2000/39/CE da Comisión, do 8 de xuño de 2000, pola que se establece unha primeira lista de valores límite indicativos de exposición profesional en aplicación da Directiva 98/24/CE do Consello sobre a protección do saúde e seguridade das persoas traballadoras contra riscos relacionados con axentes químicos durante o traballo (texto pertinente aos fins do EEE) e seguintes.

·         Directiva 2004/37/CE do Parlamento Europeo e do Consello, do 29 de abril de 2004, sobre a protección das persoas traballadoras contra os riscos relacionados coa exposición a axentes canceríxenos ou mutáxenos no traballo (Sexta Directiva específica segundo a sección 1 do artigo 16 da Directiva 89/391/CEE do Consello) (versión codificada)

·         Regulamento (CE) nº 1907/2006 do Parlamento Europeo e do Consello, do 18 de decembro de 2006, relativo ao rexistro, avaliación, autorización e restrición de substancias e preparados químicos (REACH), polo que o Axencia Europea de Substancias e Preparados Químicos e seguintes modificacións e desenvolvemento.

·         Regulamento (CE) nº 1272/2008 do Parlamento Europeo e do Consello, do 16 de decembro de 2008, relativo á clasificación, etiquetado e embalaxe de substancias e mesturas e polo que se modifican e derrogan as Directivas 67/548/CEE e 1999/45/CE e modificase o Regulamento (CE) nº 1907/2006.

·         Directiva 2008/47/CE da Comisión do 8 de abril de 2008 pola que se modifica, para adaptala ao progreso técnico, a Directiva 75/324/CEE do Consello, relativa á aproximación das lexislacións dos Estados membros sobre xeradores de aerosois e as súas modificacións e desenvolvemento.

·         Regulamento (UE) 2015/2283 do Parlamento Europeo e do Consello, do 25 de novembro de 2015, relativo ao novos alimentos.

v Regulamentos nivel nacional

·         Normativa xeral sobre seguridade e saúde no traballo:

o   Lei 31/1995, de 8 de novembro, de Prevención de Riscos Laborais (en diante, LPRL).

o   R.D. 39/1997, de 17 de xaneiro, polo que se aproba o Regulamento dos Servizos de Prevención.

o   R.D. 298/2009, de 6 de marzo, polo que se modifica o R.D 39/1997, de 17 de xaneiro, polo que se aproba o Regulamento dos Servicios de Prevención, en relación coa aplicación de medidas para promover a mellora da seguridade e da saúde no traballo da traballadora embarazada, que dera a luz ou en período de lactación.

o   R.D. 485/1997, do 14 de abril, polo que se establecen as disposicións mínimas en materia de sinais de seguridade e saúde no traballo.

o   R.D. 486/1997, do 14 de abril, polo que se establecen as disposicións mínimas de seguridade e saúde nos lugares de traballo.

·         Normativa referida aos produtos químicos e as circunstancias particulares que os afecten, considerando aos nanomateriais e as nanopartículas como substancias químicas:

o   R.D. 363/1995, do 10 de marzo, polo que se dita a normativa sobre notificación de novas substancias e clasificación, envasado e etiquetaxe de substancias perigosas.

o   R.D. 665/1997, do 12 de maio, sobre protección das persoas traballadoras contra riscos relacionados coa exposición a axentes de cancro durante o traballo. Modificado por RD 1124/2000 e RD 349/2003.

o   R.D. 374/2001, do 6 de abril, sobre protección da saúde e seguridade das persoas traballadoras contra os riscos relacionados cos axentes químicos durante o traballo.

o   R.D. 255/2003, do 28 de febreiro, polo que se aproba a normativa sobre clasificación, envasado e etiquetaxe de preparados perigosos.

o   R.D. 681/2003, do 12 de xuño, sobre protección da saúde e seguridade das persoas traballadoras expostas aos riscos derivados de atmosferas explosivas no lugar de traballo.

o   R.D. 717/2010, do 28 de maio, polo que se modifica o RD 363/1995, do 10 de marzo, polo que se aproba o Regulamento de clasificación, envasado e etiquetaxe de substancias perigosas e o RD 255/2003 de o 28 de febreiro, polo que se aproba o Regulamento sobre clasificación, envasado e etiquetaxe dos preparados perigosos.

·         Normativa referida ao equipamento e uso de Protección Individual:

o   R.D. 1215/1997, do 18 de xullo, polo que se establecen as disposicións mínimas de seguridade e saúde para a utilización polas persoas traballadoras dos equipos de traballo.

o   R.D. 773/1997, do 30 de maio, sobre disposicións mínimas de seguridade e saúde relativas ao uso por parte das persoas traballadoras de equipos de protección individual.

6.2.       RISCOS LABORAIS AOS QUE SE VEN EXPOSTAS ÁS PERSOAS TRABALLADORAS NA MANIPULACIÓN DE NANOMATERIAIS NO SECTOR

6.2.1. Exposición laboral aos nanomaterias

Na industria de alimentación poden utilizarse os diferentes nanomateriais como materia prima ou como un elemento máis no seu produto/actividade, como se describe no capítulo 5.

A exposición laboral das persoas traballadoras desta industria aos nanomateriais pode ter lugar nas diferentes fases do proceso industrial, así como nas operacións de mantemento e limpeza, liberándose ao ambiente, tanto como nanopartículas coma en forma de aglomerados ou agregados, e isto pode ocorrer en calquera das fases.

Cando se compran produtos ou materiais que se empregan nos procesos da actividade, soen traer as Fichas de Seguridade, nas que se recollen os procedementos e medidas preventivas para traballar cos materiais. Sen embargo, o problema está cando estes produtos se transforman ou cando estas fichas non especifican que conteñen nanomateriais ou nanopartículas nas súa composición. Polo tanto, pode existir o descoñecemento da propia empresa ou das persoas traballadoras da presenza ou manipulación de nanopartículas ou nanomateriais na súa actividade, o que expón aínda máis a súa seguridade e saúde.

·       Na fabricación de nanomateriais, que pode efectuarse empregando unha gran variedade de técnicas que poden agruparse en dous grupos:

o  Top-Down: (estado sólido: po). Obtéñense os nanomateriais sometendo aos materiais convencionais a diversos procesos (litografía, moenda, técnicas de alta deformación, ácidos fortes ou ultrasóns) para disgregar o material de partida e obter así partículas de tamaño nanométrico.

o  Bottom-Up: (estado sólido, líquido ou gasoso). Consiste en construír nanopartículas mediante o ensamblado ou síntese de átomos ou moléculas (pirólese por láser, evaporación, condensación, procesos coloidais, reaccións de deposición de vapor).

Na gran maioría dos casos, os nanomateriais estarán en última instancia en forma de po.

A exposición pode deberse á formación de aerosois nas diferentes operacións que se realizan, durante a manipulación dos materiais (pesada, transvase, mestura…), na recollida de derrames ou na recuperación do material en forma de po.

·         Na incorporación a alimentos ou nos envases, segundo o caso.

o  A exposición producirase no manexo de po de nanomateriais nas operacións de tratamentos dos alimentos, como a pesada, transvase, mestura, envasado do produto ou vertido.

o  Nas operacións de envasado, etiquetaxe e no almacenamento ou transporte dos alimentos.

·         Na eliminación dos residuos xerados:

o  Durante calquera das operacións ás que poidan ser sometidos os residuos na industria de alimentación en cuestión, tanto de reutilización, reciclaxe como a eliminación definitiva.

·         Nas diferentes tarefas de mantemento e/ou limpeza de equipos e instalacións. Un exemplo das posibilidades de exposición son as seguintes:

o  Deterioro do equipo e posibles fugas. No caso dunha fuga ou derrame, as nanopartículas comportaranse como un gas e dispersaranse polo centro de traballo, aínda que hai que ter en conta que as nanopartículas, co paso do tempo vanse a aglomerar, polo proceso de coagulación, deixando o comportamento de nanopartículas.

o  Mantemento dos equipos nos que se desenvolve o proceso de fabricación de nanomateriais ou diferentes produtos.

o  Limpeza dos equipos empregados.

o  Limpeza dos sistemas de captación.

o  Recollida de fugas ou derrames.

o  Uso de produtos que conteñen nanomateriais para o mantemento e limpeza de equipos e instalacións (pinturas, vernices, revestimentos, lubricantes, adhesivos,...)

o  Transporte e eliminación de alimentos e/ou envases con nanomateriais.

6.2.2. Riscos para a saúde: toxicidade

Se algunhas das partículas ou fibras de escala non nanométrica, poden implicar toxicidade para a saúde das persoas, os nanomateriais do mesmo material poden ser igual ou máis prexudiciais que estes, pois o seu  tamaño, superficie, composición química, forma ou carga inflúen sobre as súas propiedades toxicolóxicas.

Os nanomateriais teñen un área superficial moito maior que a masa de partículas grandes, polo que na medida en que esta área superficial é maior é un factor de toxicidade.

Tamén debido a súa dimensión nanométrica poden alcanzar partes do organismo normalmente pouco accesibles a partículas de maior tamaño (maior posibilidade de atravesar os límites celulares, pasar desde os pulmóns á corrente sanguínea e desde aquí a todos os órganos do corpo, etc.).

Por outro lado, algúns nanomateriais (por exemplo os nanocables), mostran un elevado ratio de aspecto biopersistente, con similar morfoloxía e durabilidade que as fibras de amianto, polo que é probable que persistan nos pulmóns en caso de ser inhalados, causando inflamación e enfermidade.

Sen embargo, a información dispoñible dos efectos dos nanomateriais sobre a saúde das persoas é aínda moi limitada. Os estudos sobre os efectos toxicolóxicos dos nanomateriais en condicións reais son escasos, a pesar de que se veñen empregando na contorna laboral desde hai tempo (algo menos na industria de alimentación). A maioría dos estudos céntranse en animais, pero os seus resultados no son concluíntes.

A pesar disto, compre dicir que os efectos toxicolóxicos dos nanomateriais no organismo dependen dunha serie de factores, como son as vías de entrada no organismo e nivel de exposición, os factores relacionados coa persoa traballadora e a toxicidade intrínseca do nanomaterial.

a.    Vías de entrada no organismo e nivel de exposición

Dado que a forma mais habitual de encontrar as nanopartículas é en forma de sólido, sexa como po ou como fibra, como partículas independentes ou como agregados, a principal vía de entrada é a respiratoria, como xa o é no caso de moitos axentes químicos, noutros tamaños.

Por inhalación, o mecanismo de deposición das partículas nanométricas é a difusión. Segundo o seu tamaño, as partículas de diámetros superiores a 10 nm deposítanse na rexión alveolar, fracción respirable; as de menor tamaño  deposítanse na rexión nasofarinxea, fracción inhalable; pero tamén poden chegar a rexión traqueobronquial, fracción torácica.

·         Fracción respirable: fracción de masa das partículas inhaladas que entran no tracto respiratorio non ciliado. As partículas máis pequenas penetrarán ata os alvéolos pulmonares, situación que se produce, por exemplo, a nivel micro no caso das partículas de po de sílice ou fibras de amianto.

·         Fracción inhalable: fracción de masa do aerosol total que se inhala polo nariz e a boca. Normalmente xéranse danos a nivel do tracto respiratorio superior e no nariz produciríanse efectos como o cancro do nariz, como ocorre no caso das partículas de po madeira no nivel micro.

·         Fracción torácica: fracción de masa das partículas inhaladas que penetran máis alá da larinxe. Sería o caso daquelas partículas ou agregados que permanecen ao nivel da rexión bronquial; a que pode provocar enfermidades como o cancro de pulmón, como no caso das fibras de amianto no nivel micro.

A nivel nanométrico, as partículas máis pequenas, 1 nm, deposítanse maioritariamente na rexión nasofarinxea (80%) ou da cabeza, mentres que o 20% restante deposítase na zona traqueobronquial e practicamente ningunha na rexión alveola. Pola súa parte, as partículas de 5 nm de diámetro deposítanse indistintamente en calquera das rexións (nariz/boca; bronquial ou alveolar) e as partículas a partir de 20 nm deposítanse na rexión alveolar preferentemente.

Non hai que esquecer que as nanopartículas tenden á formación de agregados ou aglomerados, cun tamaño micrométrico, o que modifica o comportamento das partículas.

Ademais vaise a producir transferencia ou translocación, o fenómeno no que o pequeno tamaño das nanopartículas lles permite atravesar a barreira do epitelio pulmonar e/ou outras membranas biolóxicas, sen perder a súa integridade, para chegar, a través dos vasos linfáticos, aos sanguíneos e aos nervios sensoriais, á circulación sanguínea e aos ganglios linfáticos e despois distribuírse no corpo. A transferencia parece tanto máis importante canto menor é o diámetro das nanopartículas (menos de 2 nm). Os principais órganos de almacenamento son o intestino, os riles, o sistema reprodutor, o sistema cardiovascular, o fígado, o timo, os pulmóns e o cerebro.

As nanopartículas tamén poderían chegar ao cerebro seguindo o camiño do nervio olfactivo.

No caso das fibras (nanotubos), estas deposítanse nas vías áreas altas e xerarían un proceso de fibrose por activación directa dos fibrocitos pulmonares; e pensase que sería polo efeto das impurezas químicas vinculadas ao método de produción.

As persoas entrevistadas coinciden, en xeral, que o risco máis esperable para a saúde é o de inhalación, pois está presente nun 99% dos casos nos que se manipulan nanomateriais. A entrada é como po en suspensión. Son partículas de tamaño moi pequeno que viaxan a moita velocidade polo organismo e algunhas das persoas expertas comentan que deberían tratarse como se foran gases.

Pero tampouco poden esquecerse outras vías, como a vía dérmica, a posibilidade de que penetre a través da pel.

O proxecto de investigación europeo NANODerm conclúe que as nanopartículas permanecen nas capas superficiais da epiderme da pel normal e que a súa penetración na derme é insignificante, agás ao longo das células dos folículos pilosos. En xeral, non se observaron efectos irritantes nin alérxicos pola exposición da pel. Algúns estudos realizados en persoas non amosan un paso transcutáneo pasivo, polo que a conclusión sería que as nanopartículas non presentan risco para a pel sa, pero hai outros estudos que, nalgún tipo de nanopartícula, como o dióxido de titanio, demóstrase un paso transcutáneo. Este paso, aínda que escaso, faríase por fricción mecánica na pel ou cando se aplica sobre pel erosionada ou danada. Finalmente, detectase que os resultados dos diferentes estudos son controvertidos e fan necesario continuar a investigación sobre o seu paso na pel humana sa ou ferida. Aínda que en calquera caso, a pel intacta constitúe unha eficaz defensa fronte aos axentes externos, cando se perde a cutícula externa protectora, as nanopartículas poden penetrar e distribuírse polo organismo coma outros contaminantes.

A vía dixestiva considerase a menos probable como vía de entrada no organismo, aínda que pode penetrar por deglución das nanopartículas presentes no moco acumulado nas vías respiratorias ou as acumuladas nas mans na ausencia de prácticas ou medidas hixiénicas no manexo dos materiais ou por inxestión de alimentos ou augas contaminadas. De novo non existe nada detallado e a consideración podería ser que as nanopartículas se eliminarían rapidamente polas feces ou ouriños. 

Cal é o proceso tras penetrar no organismo?

Os nanomateriais, ao penetrar no organismo sofren procesos de:

¬     Absorción das nanopartículas, seguindo as distintas vías de penetración.

¬     Distribución no organismo e translocación aos órganos. A ruta que seguen as nanopartículas unha vez que penetran no organismo é determinante. As máis habituais son a través do sistema circulatorio ou vía sistema nervioso, pero isto é difícil de asegurar.

O lugar de depósito unha vez que entra no organismo vai determinar as súas consecuencias na saúde da persoa traballadora. Se ben o órgano no que se soe producir o depósito é o pulmón, pode afectar a outros órganos como os riles, o fígado e o bazo.

Algúns nanomateriais contan cunha propiedade específica, que é a capacidade de atravesar as barreiras biolóxicas sen perder a súa integridade.

¬     Metabolización. As partículas transfórmanse para facilitar a súa eliminación, modificando a súa estrutura química, aumentando a súa solubilidade e reducindo a toxicidade. Non obstante, pode ocorrer o efecto contrario e derivar a biotransformación nunha substancia máis tóxica que a inicialmente absorbida. 

¬     Acumulación. Cando as nanopartículas se acumulan nos tecidos prolónganse os efectos tóxicos no organismo.

¬     Eliminación total ou parcial por diferentes vías.

Ademais das vías de entrada, outro dos factores que determinan a toxicidade aos nanomateriais ou nanopartículas é a súa concentración, duración e frecuencia de exposición. A menor duración e frecuencia da tarefa menor risco.

b.   Factores relacionados coa persoa traballadora exposta

Os factores intrínsecos asociados á persoa traballadora determinan o nivel de susceptibilidade individual á toxicidade do nanomaterial. Por exemplo, persoas con asma ou problemas cardiovasculares poden ser máis susceptibles a sufrir efectos adversos. A isto súmase o xénero da persoa traballadora: as mulleres, polas súas características biolóxicas, fisiolóxicas e físicas son tamén máis susceptibles que os homes a estes riscos (ver capítulo 6.3 deste informe).

Tamén a contorna ambiental, como o lugar de depósito ou ruta que seguen as nanopartículas.

c.    Toxicidade intrínseca do nanomaterial

A pesar de que na actualidade é aínda difícil coñecer con exactitude a toxicidade dos nanomateriais. Non obstante, a continuación recóllense algúns dos principais factores físicos e químicos que poden relacionarse coa toxicidade intrínseca dos nanomateriais:

  Táboa.  1. Factores relacionados coa toxicidade intrínseca do nanomaterial

Fonte: “Seguridad y salud en el trabajo con nanomateriales”. INSST: 2015.

6.2.3. Riscos de seguridade

Onde se pode concentrar un alto nivel de partículas sólidas no ambiente, nubes de partículas, especialmente nun espazo pechado, xérase a posibilidade de risco de incendio e explosión, aínda que non existen datos fiables sobre o que pode ocorrer cando se trata de tamaños de partículas nanométricas. Pódese esperar que os nanomateriais e as nanopartículas teñan maior risco que o mesmo material en tamaño de partícula maior, polo incremento da área superficial, o que tamén favorece a actividade catalítica, a aceleración das reaccións e a posibilidade de reaccións inesperadas, que nalgún caso pode derivar en reaccións violentas e explosivas.

Coñécese que parámetros empregados, como a enerxía mínima de ignición (EMI) ou a temperatura mínima de ignición (TMI), diminúen co tamaño, o que implica que a nube de partículas nanométricas podería acenderse con fontes de ignición mínimas, como pode ser a colisión entre partículas, fricción mecánica ou chispas electrostáticas; o que é particularmente transcendente no caso de aqueles nanomateriais que foron deseñados para xerar calor durante o proceso das reaccións a nanoescala.

Fronte ao descoñecemento actual, a mellor opción desde o punto de vista da prevención de riscos laborais é considerar o principio de precaución, pois se noutros tamaños de partículas dáse o risco de incendio e explosión, este podería extrapolase tamén ao tamaño nanométrico. A este respecto faise unha consideración: afortunadamente, as cantidades habituais de traballo na fabricación ou manipulación de nanomateriais ou nanopartículas en po adoitan ser moi pequenas (na orde de gramos), o que dificulta a posibilidade de materializarse o risco de explosión, pero en todo caso, débese aplicar o principio de precaución na xestión dos riscos laborais e aconséllase ter en conta as medidas preventivas necesarias.

En canto a outros riscos de seguridade, débese avaliar as posibilidades de materialización das seguintes situacións nalgúns momentos dos procesos:

·         Uso de gases inertes que poden desprazar ao oxíxeno e provocar asfixia.

·         Posibilidade de electrocución derivada da xeración de plasmas, que por exemplo, poden darse na fabricación das nanopartículas ou na funcionalización de superficies.

6.3.       EFECTOS NA SAÚDE

Hai probas experimentais da existencia dunha gran variedade de interaccións posibles entre as nanopartículas manufacturadas e os sistemas biolóxicos, así como efectos sobre a saúde.

En sistemas experimentais de laboratorio, poden promover a formación de cúmulos de proteínas fibrosas que poden ser similares ás que aparecen nalgunhas enfermidades, incluídas as do cerebro.

As partículas no aire poden causar efectos nos pulmóns, pero tamén no corazón e na circulación sanguínea, similares ás xa coñecidas causadas polas partículas de contaminación atmosférica.

Hai algunha evidencia de que as nanopartículas poden causar danos xenéticos, directamente ou por inflamación, con posibilidade de afectación da muller.

Todos estes efectos dependerán do destino das nanopartículas no corpo. Soamente pequenas doses destas nanopartículas escapan dos pulmóns ou do intestino, pero a exposición prolongada pode significar que unha gran cantidade delas se distribúan polo corpo. A maioría permanece retida no fígado ou no bazo, pero algunhas parecen chegar a todos os tecidos e órganos. Tamén é posible que entren no cerebro a través das membranas nasais.

Os nanotubos ou varillas con características similares ás fibras de amianto supoñen un risco para o mesotelioma (unha forma de cancro da pleura).

O que se coñece é que as nanopartículas presentan un alto nivel de interacción a nivel celular e provocan efectos prexudiciais directos, como a inflamación dos tecidos, a fibrose reactiva, dano no ADN celular e cancro. Estes efectos están relacionados coa capacidade que teñen de inducir:

·       Mecanismos de apoptose (mecanismo de autodestrución celular, para o control das células con anomalías ou defectos perigosos).

·       Estrés oxidativo, que é un proceso desenrolado no noso corpo debido a un exceso de radicais libres (moléculas que se producen no noso corpo, resultado das reaccións biolóxicas que acontecen nas células) e á falta de antioxidantes para contrarrestalos. O aumento destes radicais libres e oxíxeno fai que as células se oxiden afectando ás súas funcións e danándoas.

·       Outra posibilidade son alteracións do ADN, que poden desenrolar enfermidades como o cancro, alteracións psiquiátricas, da conduta, complicacións cardiovasculares e alteracións autoinmúns.

·       Tamén se está a considerar a posibilidade de que as nanopartículas sexan consideradas como alteradores endócrinos. Se fora así, o risco para a muller sería elevado, en particular en período de embarazo ou lactación.

A día de hoxe estase valorando se as nanopartículas, nun medio biolóxico, son capaces de adquirir un recubrimento de proteínas, lípidos ou polisacáridos, o que lles confire unha identidade biolóxica. Isto implicaría que ao mellor, os nanomateriais que se están a valorar desde un enfoque químico, teñan que valorarse tamén como risco biolóxico.

A Organización Internacional do Traballo (OIT) subliña o enorme desfase entre o coñecemento sobre as aplicacións da nanotecnoloxía e o seu impacto sobre a saúde das persoas.

Dado o descoñecemento, en Europa a idea fundamental é a aplicación do principio de cautela ou precaución: cando unha actividade se presenta como unha posible ameza para a saúde humana ou o medio ambiente, deberían tomarse medidas de precaución, incluso cando algunhas relacións de causa/efecto non estivesen completamente establecidas cientificamente. Aínda que non exista certeza absoluta, a actuación é como si o risco fora certo, sen esperar a ter a certeza absoluta.

6.4.       FACTORES QUE FAN NECESARIA A INCORPORACIÓN DA PERSPECTIVA DE XÉNERO NA XESTIÓN DESTES RISCOS

Na xestión dos riscos laborais é necesario ter en conta as diferenzas biolóxicas, fisiolóxicas e físicas entre mulleres e homes para mellorar as condicións de traballo de todas as persoas traballadoras e evitar as desigualdades de xénero na saúde laboral.

Como expoñen os expertos/as participantes no estudo, as diferenzas bioquímicas, fisiolóxicas e anatómicas entre ambos os dous sexos é un dos principais motivos para ter en conta a perspectiva de xénero na xestión dos riscos laborais, xunto con que isto permitirá mellorar as condicións de traballo de todas as persoas traballadoras e evitar as desigualdades de xénero na saúde laboral.

Na lexislación estatal, ben a través da Constitución Española (art. 14 e 9.2) como no  Estatuto das Persoas Traballadoras (art. 17), recóllese o dereito de igualdade ante a lei e a non discriminación por razón de sexo, tanto a nivel xeral como nas relacións laborais, e a obriga de promover as condicións para a igualdade entre os individuos. Tamén a Lei 14/1986, de 25 de abril, xeral de saúde, esixe a vixilancia das mulleres traballadoras durante os períodos de embarazo e a lactación materna e as súas condicións de traballo.

No ámbito da seguridade e saúde laboral, a Lei 31/1995, de 8 de novembro, de Prevención de Riscos Laborais recolle o principio de adaptación do traballo á persoa (art. 15), ponse énfase especial na necesidade de atender ás características persoais ou ao seu estado biolóxico coñecido (art. 25), e recolle a particularidade de protexer a maternidade e o feto (art. 26) pero, sen embargo, apenas ten en conta as diferenzas de xénero no resto do seu articulado.

No caso da Lei Orgánica 3/2007, do 22 de marzo, para a igualdade efectiva de mulleres e homes, esta si fai mención a perspectiva de xénero nesta materia, introducindo importantes modificacións na LRPL, como a consagración do principio de transversalidade de xénero. Dispón, no seu artigo 27, que “as políticas, estratexias e programas de saúde teñen que integrar, na súa formulación, desenvolvemento e avaliación, as diferentes necesidades das mulleres e os homes, así como as medidas necesarias para abordalas adecuadamente”. Outras novidades salientables son a ampliación da protección da saúde das mulleres embarazadas ao período de lactación natural e a referencia ao acoso sexual e por razón de sexo, definido como unha conduta discriminatoria.

En Galicia, o seu Estatuto (Lei Orgánica 1/1981, de 6 de abril) recolle como deber dos poderes públicos galegos promover as condicións para que a liberdade e a igualdade do individuo e dos grupos aos que pertencen sexan reais e efectivas, se eliminen os obstáculos que impiden ou dificulten a súa plenitude e se facilite a participación de todas as persoas galegas na vida política, económica, cultural e social.

A través do Decreto lexislativo 2/2015, do 12 de febreiro, polo que se aproba o texto refundido das disposicións legais da Comunidade Autónoma de Galicia en materia de igualdade, refórzase o compromiso coa eliminación da discriminación entre mulleres e homes e na promoción da igualdade, dándolle a maior eficacia posible. Tamén inclúese un capítulo específico dedicado exclusivamente á prevención de riscos laborais, no que se obriga aos poderes públicos autonómicos a integrar nos seus obxectivos e actuacións en materia de prevención o principio de igualdade de trato entre mulleres e homes, fai especial fincapé na necesidade de promover estudos e investigacións para paliar a deficiencia que existiu ata o de agora, ao ser dirixidos de forma practicamente exclusiva a un dos dous sexos; e incide na importancia de establecer programas formativos nos que se inclúa a perspectiva de xénero, entre outras cuestións.

v Factores intrínsecos ou biolóxicos da muller traballadora

Hai varias razóns para a xestión dos riscos laborais desde unha perspectiva de xénero, xa que entre ambos os dous sexos existen diferenzas bioquímicas, fisiolóxicas e anatómicas que non se valoran, podendo desempeñar un papel determinante en como son absorbidos os axentes con propiedades toxicolóxicas no corpo e cales os seus efectos:

·         Diferenzas antropométricas: peso, altura, masa ósea e muscular, distribución de graxa, diferenzas na pel.

·         Diferenzas nos órganos reprodutivos.

·         A capacidade de xestación e de lactación.

·         Diferenzas no sistema hormonal (menopausa).

·         Diferenzas cromosómicas: Muller (XX)-Home (XY), que repercute nunha síntese diferenciada de proteínas e hormonas.

Os nanomateriais e as nanopartículas son algo novo e, polo tanto, aínda se descoñecen moitos datos sobre eles e, sobre todo, sobre o dano que producen sobre a saúde das persoas traballadoras, sexan homes ou mulleres. Mentres non se teñan datos concluíntes sobre os efectos dos nanomateriais sobre a saúde, ao ter propiedades físico-químicas, teranse en consideración os efectos que producen, por exemplo, as substancias ou produtos químicos. Neste caso, as diferenzas bioquímicas, fisiolóxicas e anatómicas das persoas traballadoras segundo xénero si teñen moita importancia, dando como resultado unha diferente e maior afectación nas mulleres respecto dos homes.

A maioría das persoas expertas consultadas expoñen o seu grado de acordo con que estas diferenzas bioquímicas, fisiolóxicas e anatómicas das mulleres fronte aos homes as fai máis vulnerables a determinados riscos e que no caso dos riscos tóxicos, estes aféctalles máis a elas que a eles.

Táboa 1. Grado de acordo ou desacordo dos expertos/as coas seguintes afirmacións en relación ao impacto dos riscos laborais sobre as mulleres

Fonte: IDEARA Investigación. Consulta online a expertos/as

A poboación feminina ten unha diferente susceptibilidade fisiolóxica aos efectos da exposición a produtos químicos, tóxicos, debido, a por exemplo, as diferenzas na fisioloxía e en relación cos seus ciclos reprodutivos. Algúns estudos demostraron que as mulleres son máis susceptibles á asma ocupacional durante a fase premenstrual.

A muller, debido a que en xeral ten unha maior proporción de graxa corporal, almacena máis facilmente os contaminantes químicos e ten entre un 15 ou 20 % máis de células graxas que o home, polo que os efectos das substancias liposolubles nelas, a longo prazo, serán máis prologados e intensos.

Tamén como é común que a poboación feminina teña menos corpulencia que a masculina e unha pel máis fina, baixo as mesmas condicións de exposición ao risco, os efectos son maiores sobre elas.

Outro punto importante a ter en conta son os cambios hormonais, especialmente importantes nos momentos da vida dunha muller, como o embarazo, a lactación materna ou a menopausa. As mulleres pasan por cambios fisiolóxicos rápidos que as fan vulnerables a moitos produtos químicos e que son especialmente tóxicos para elas.

No caso das nanopartículas é importante considerar o seu tamaño, engadido ás outras consideracións que se asocian ás substancias e produtos químicos. Derivado do tamaño vanse a producir fenómenos de translocación, os nanomateriais teñen a capacidade de cruzar barreiras biolóxicas coas que poden chegar, practicamente, a calquera parte do corpo, órgano e/ou tecido, o que implica a posibilidade de afectación do feto ou a transmisión polo leite na lactación ou achegarse aos órganos reprodutores. 

Tamén se está a espera da investigación neste campo, da posibilidade de que se consideren as nanopartículas como disruptores endócrinos. Os danos, de materializarse serían:

·       En traballadoras expostas: Cancro de mama, endometrose, morte embrionaria e fetal, malformacións na descendencia.

·       En traballadores expostos: cancro de testículo, cancro de próstata, redución do reconto espermático, calidade de esperma reducida, nivel diminuído de testosterona, modificacións das concentracións de hormona tiroidea.

·       Fillas de persoas expostas: pubertade precoz, cancro vaxinal, maior incidencia noutros cancros, deformacións nos órganos reprodutivos, problemas no desenvolvemento do sistema nervioso central, baixo peso ao nacer, hiperactividade, dificultades de aprendizaxe, diminución do cociente de intelixencia e de comprensión lectora.

·       Fillos de persoas expostas: criptorquidismo ou no descenso testicular, hipospadias^[8], redución do reconto espermático, diminución do nivel de testosterona, hiperactividade, problemas no desenvolvemento do sistema nervioso central, baixo peso ao nacer, hiperactividade, dificultades de aprendizaxe, diminución do cociente de intelixencia e de comprensión lectora.

Algúns estudos dos efectos tóxicos das nanopartículas suxiren que poderían presentar riscos para a saúde reprodutiva masculina e feminina, sendo os aspectos adversos:

·         Na función reprodutiva feminina:

o   Indución de efectos citotóxicos[9], sobre as células de ovario estruturais.

o   Deterioro da ovoxénese[10] e a maduración do folículo.

o   Alterar os niveis normais de hormonas sexuais.

·         Na función reprodutiva masculina:

o   Estrutura testicular.

o   Alteración da espermatoxénese[11].

o   Alteración na biosíntese e vías catabólicas de testosterona.

Doutra banda, aínda que se está a extrapolar a actuación doutros axentes químicos, considerando que os efectos dos nanomateriais ou as nanopartículas poden ser similares, xa se viu ao longo deste informe que a toxicidade dos nanomateriais non segue as mesmas pautas que a toxicoloxía dos tóxicos de maior tamaño, polo que a situación é:

·         Canto máis pequena é unha partícula, maior é a porcentaxe de átomos na superficie.

·         Unha gran área superficial corresponde a un alto nivel de reactividade.

·         Canto máis reactiva é a substancia, maior é a súa toxicidade.

Pero tampouco se pode esquecer un fenómeno que se presenta nalgúns estudos toxicolóxicos in vivo e in vitro, cando se está a traballar con grandes concentracións de nanopartículas poden tender a aglomerarse, e iso pode reducir a toxicidade relativa.

O problema, en xeral coas nanopartículas e os nanomateriais, é que non temos información, se están a facer distintos estudos pero con animais e non son concluíntes.

De novo temos que considerar que ao non coñecer e non ter datos suficientes dos efectos sobre a muller, e nin sequera sobre a  muller embarazada ou lactante, a actuación é recorrer ao principio de precaución, tomar medidas como se o problema fora certo.

v Outros factores de desigualdade

Ademais dos factores intrínsecos da persoas traballadora, hai que ter en conta outras problemáticas da desigualdade de xénero que tamén poden presentarse na industria de alimentación ou nos centros investigadores que traballan con nanotecnoloxía para o ámbito alimentario:

A situación neste caso é a que se vai vendo en xeral nas empresas de case que calquera sector, situacións de:

·       Segregación horizontal por razóns de sexo: situación que implica maiores dificultades de acceso a certas ocupacións ou profesións polo feito de ser home ou muller ou que ven condicionada polos estereotipos de xénero. Isto da lugar a sectores/ocupacións moi desequilibrados por xénero: sectores ou ocupacións moi masculinizados, fronte a outros moi feminizados.

A segregación horizontal condiciona o tipo de exposición aos riscos e debe terse en conta  as necesidades das mulleres nas profesións masculinizadas e os riscos laborais asociados ás profesións feminizadas.

No caso da industria de alimentación poden traballar homes e mulleres indistintamente e en xeral trátase dun sector onde existe unha maior equidade por xéneros (no ano 2020 o 51% das persoas ocupadas no sector en Galicia eran mulleres, datos IGE) pero nalgunhas empresas do sector a presenza feminina é maioritaria, sobre todo nos postos de produción (por exemplo, na industria conserveira).

Nesta situación a exposición aos nanomateriais ou nanopartículas ven derivada da manipulación da materia prima, e como xa se comentou neste estudo, en moitos casos, a persoa traballadora, e incluso o empresariado, é descoñecedora da súa presenza.

Tamén nos centros de investigación que traballan coa nanotecnoloxía para o ámbito alimentario, as mulleres poden ser unha parte importante do seu persoal. Aínda que a súa presenza está crecendo nos centros de investigación en xeral, segundo o documento “Científicas en cifras 2021”, da Unidad de Mujeres y Ciencia do Ministerio de Ciencia e Innovación, en España un 41% do persoal  investigador é feminino (por enriba do dato europeo: 34%);  pero  cando se valora a situación nas empresas a cifra baixa ao 31%.

·       Segregación vertical: dificultade de acceder a postos de responsabilidade ou toma de decisións nas empresas ou entidades, inclúe consideracións como o concepto de “teito de cristal”, polas limitacións que se lle impoñen ás mulleres, a falta de corresponsabilidade no fogar, a dificultade de conciliación traballo-familia e os estereotipos de xénero.

Neste caso, a situación vai depender do posto ocupado, de cara á exposición de mulleres e homes aos riscos derivados dos nanomateriais ou nanopartículas. En  xeral, un  posto  máis cualificado ou de maior rango dentro dunha  entidade ou empresa (postos de xestión ou dirección) soe implicar unha menor exposición aos riscos. Pola contra, os postos de  traballo de inferior escalafón (postos de produción: xefes intermedios, encargados, operarios…) a miúdo levan un  maior contacto cos factores de risco.

Aínda que nos centros de investigación poden existir mulleres nos postos de dirección, no caso das empresas da industria de alimentación, como noutras actividades industriais, a presenza feminina nos postos de responsabilidade redúcese.

Ademais pódense presentar outro tipo de desigualdades de xénero que é importante subliñar:

·       Desigualdades nas condicións laborais: as mulleres  traballan en  maior proporción que os homes en empregos temporais, a tempo parcial ou en traballos precarios, o que redunda nunha maior inestabilidade profesional, salarios máis baixos e o risco das mulleres á pobreza durante a vida laboral e na xubilación. Isto fainas máis vulnerables a factores de tipo psicosocial, que tamén repercutirán na exposición aos riscos químicos e polo tanto, aos derivados dos nanomateriais.

·       Desigualdades nos equipos de traballo e nalgún caso nos EPI: as diferencias antropométricas entre homes e mulleres comentadas anteriormente poden condicionar a afectación fronte aos riscos e incluso aumentalos. As variabilidades nos percentís dunhas e outros fai que de non dispoñer de talles que se axusten ao corpo de cada persoa, ou dificultades de acceso a distintos puntos do equipo de traballo a manipular, por altura, por suxeición, ...; poden xerar dificultades para a persoa traballadora.

Hai que ter en conta as dimensións corporais de ambos os dous sexos á hora de seleccionar os equipos e talles. Nas empresas con persoal moi feminizado soe facerse, pero noutras, se existe maior presenza masculina, está cuestión non se ten en conta e avogase pola selección e disposición de talles estándar ou mixtos para ambos os dous sexos ou máis axustados ás características dos homes.

·       Exposición da muller a riscos psicosociais polos distintos factores de desigualdade: segregación vertical e horizontal, dificultade de conciliación da vida persoal-laboral; dobre xornada; violencia de xénero, acoso, ... e que van a condicionar nela distraccións ou comportamentos inseguros, que poden rematar en incidentes ou accidentes laborais.

·         Exposición da muller a produtos químicos na vida persoal: maior consumo de cosméticos, produtos de beleza ou coidado (perfume, xampús, cremas, ...), produtos de limpeza do fogar, ou tratamentos ou medicamentos específicos, como os hormonais ou o consumo de antiinflamatorios, son algunhas posibilidades de exposición, que dado o descoñecemento actual dos efectos negativos que podan presentar, é unha consideración a facerse.

Precisamente, en relación á xestión da prevención de riscos laborais neste sector, os expertos/as están de acordo ou totalmente de acordo en que non se ten en conta o enfoque de xénero, nin no deseño de postos, nin na información e formación en PRL, na consulta ás persoas traballadoras en materia de seguridade e saúde laboral, nas avaliacións de riscos nin noutros aspectos importantes para a súa boa xestión, o que tamén se reflicte en desigualdades nas condicións laborais.

7.    XESTIÓN DA PRL CON PERSPECTIVA DE XÉNERO NA EXPOSICIÓN AOS NANOMATERIAIS NA INDUSTRIA DE ALIMENTACIÓN. RECOMENDACIÓNS PREVENTIVAS

7.1.       MEDIDAS PREVENTIVAS

Aínda que existen numerosas incertezas sobre os riscos laborais asociados aos nanomateriais, os/as empresarios/as, xunto coas persoas traballadoras, deben seguir unha actitude preventiva para a xestión dos posibles riscos laborais.

As medidas de prevención fronte á exposición aos nanomateriais na industria de alimentación deben establecerse a partir da avaliación de riscos, tendo en conta a cantidade de materia, se se trata de po seco ou non, o nivel de concentración ou contención, o tempo de exposición e a tendencia a aglomerarse e non esquecerse de realizar esta avaliación dos riscos tendo en conta o factor xénero.

Aínda que na normativa de obrigado cumprimento non está especificada a xestión da PRL por exposición a nanomateriais de forma concreta, si o está para as substancias químicas, polo que poderán seguirse as directrices estipuladas para estas e así controlar e xestionar o risco asociado do xeito máis adecuado. Na maioría dos casos estas medidas asimilaranse ás que se empregarían para o control da exposición a aerosois.

Por exemplo, nos laboratorios ou centros que traballan máis directamente con nanomateriais, as persoas expertas consultadas comentan que estas actuacións pasan pola aplicación de protocolos específicos de limpeza, controlando a concentración no aire; medicións ambientais, uso de EPI; formación do persoal e a vixilancia da saúde, con consideracións específicas.

Os estándares establecidos para os laboratorios ou centros que traballan con este tipo de materiais poderíase extrapolar á industria, pero en moitos casos, tal e como xa se expuxo ao longo deste informe, a empresa descoñece que está a manexar nanomateriais.

Fronte esta situación de descoñecemento tan grande sobre a seguridade e saúde no traballo con nanomateriais ou nanopartículas, a recomendación dos expertos/as é facer uso do principio de precaución, ter en conta o risco potencial cando se descoñece o risco real; e que para poder facelo, a empresa debe introducir na súa cultura preventiva a loita fronte aos riscos potenciais, sexan os que sexan, ao tempo que se investiga para coñecer os riscos reais.

Foron elaboradas varias guías por parte de institucións como o INSST, pero as persoas expertas consideran que esta información non chega á empresa en ningún dos seus aspectos: tanto ao empresario/a como á persoa traballadora.

As medidas preventivas fronte aos riscos laborais derivados da exposición a nanomateriais poden agruparse en medidas de tipo técnico, organizativo e de proteccións colectivas e persoais. O manexo seguro dos nanomateriais pode requirir adoptar unha combinación destas medidas.

7.1.1. Medidas técnicas

As principais medidas técnicas da exposición aconselladas para a industria de alimentación son as convencionais de aplicación en seguridade e hixiene industrial:

·       Substitución do nanomaterial ou nanopartícula. Dado o descoñecemento dos efectos daniños dos nanomateriais e as nanopartículas, a primeira das medidas sería a eliminación do proceso, sen embargo, dados os beneficios que aportan os produtos finais obtidos (se utilizamos as nanopartículas ou os nanomateriais é por as propiedades e melloras que aportan respecto ao produto inicial)., isto descartaríase e será necesario recorrer ás seguintes medidas:

·       Coñecer, ter identificadas as nanopartículas e nanomateriais no proceso de traballo, solicitar do fabricante a máxima información posible e se é necesario, facer a nosa ficha de información e guía de boas prácticas.

Ás persoas expertas entrevistadas preocúpalles a ausencia de Fichas de Seguridade (FDS) para a manipulación destes materiais. Sen embargo, si comentan que se ten información, aínda que non está recompilada, nin estruturada, nin moitos empresarios/as ou persoas traballadoras teñen acceso a ela.

É necesario ir un por un con cada un dos nanomateriais e as nanopartículas, e valoralas diferencias entre o tamaño nano e o tamaño micro. O tratamento podería ser como se fai cos gases, con cada nanomaterial e cada nanopartícula a súa ficha de seguridade, sen xeneralizar.

Consideran as persoas expertas que se trata dun traballo moi importante, de moito calado e que por tanto, a asunción da responsabilidade da investigación deberían asumilas as administracións públicas.

·       Limitar ao máximo a cantidade a utilizar.

·       Se fora posible a selección do estado de preferencia, mellor o medio líquido ou xel, que o po, para evitar a vía inhalatoria e os riscos da presenza de aerosois e nubes de po.

·       Deseñar procesos pechados; evitar no posible os traballos manuais (automatizar); illar o proceso mediante circuíto pechado ou locais pechados con extracción, e se fora necesario: illar á persoa traballadora do proceso e traballar por control remoto.

·       Traballar nas condicións de menor nivel de requirimento enerxético e que liberen o mínimo de nanomaterial: reducir os procesos abrasivos, traballar a baixas presións, empregar temperaturas baixas.

·       Dispor de sistemas de seguridade no proceso: válvulas de seguridade, bridas, liberadores de presión, ...

·       Equipamento protexido fronte ao po e estancos a vapores.

·       Acondicionamento das instalacións:

o   Eléctrica: antideflagrante, protexida fronte a estática, protexida fronte a vapores.

o   Contra incendios: sistemas de detección.

·         Dispor sistemas de almacenamento con peches herméticos.

v Fichas de Seguridade (FDS)

É unha obriga que as empresas dispoñan das FDS dos produtos que fabrican ou utilizan na súa actividade.

Tal e como se recolle a través das entrevistas non se dispón de moitas FDS en xeral. Das que existen, evolucionan ao longo dos anos, bailando as medidas preventivas propostas.

A modo de exemplo, recóllese a continuación da evolución da FDS do dióxido de Titanio: TiO₂ desde o ano 2010:

TiO₂ 2010-A recomendación era de uso de Protección Respiratoria filtro P1.

Recomendación: O produto no necesita ser etiquetado da cordo coas directivas da Comunidade Europea ou as respectivas leis nacionais.

TiO₂ 2011-Non require o uso de Protección Respiratoria.

Subliña que pode ser nocivo por inhalación, inxestión ou é absorbido pola pel, e pode provocar a irritación dos ollos.

Indica canceríxeno tipo IIB.

TiO₂ nano 2014

Protección das mans: Non necesaria.

Protección ocular e facial: Non necesaria.

Protección respiratoria non requirida. Filtro P1.

Indica canceríxeno tipo IIB.

TiO₂ P90 2015

Indica o uso de filtro de partículas P2.

Se hai po, empregar gafas de rexa.

Unha vez excedidos os valores límite específicos no punto de traballo e/ou liberadas grandes cantidades, utilizar a protección respiratoria.

TiO₂ 2016

R20 Perigoso por inhalación.

R40 Evidencia limitada de efectos canceríxenos.

Irritante para ollos e pel.

Carcinóxeno e tumoríxeno en animais.

S22 Non respirar o po.

TiO2 (Sen ano)

Carcinóxeno segundo criterios do Rexistro de Efectos Tóxicos de Substancias Químicas (Registry of Toxic Effects of Chemical Substances (RTECS)) e do Centro Internacional de Investigacións sobre o Cancro (International Agency for Research on Cancer (IARC)).

7.1.2. Medidas de control: protección colectiva

Entre as medidas aconselladas están as seguintes:

·         Dispor dun sistema de ventilación axeitado ao proceso:

o   Ventilación xeral.

o   Extracción localizada:

§  Sistemas de captación: campas que capten o po no punto de xeración do foco.

§  É a medida de maior implementación, por exemplo, nas empresas de I + D + i.

o   O deseño do sistema de extracción debe ter en conta:

§  A localización do punto de captación o mais cércano posible a fonte´.

§  A velocidade de captura, considerar un comportamento similar a un aerosol, un gas ou un vapor.

§  As tarefas de limpeza que precisará.

·         Usar sistemas de recollida con filtros de alta eficacia: HEPA, H14 ou ULPA.

·         Empregar condutos resistentes aos nanomateriais manipulados. Requiren especial atención as xuntas para a protección fronte as posibles fugas.

·         Empregar alfombras adherentes.

·         Realizar traballos de recollida de fugas ou derrames:

o   Para o po, vía húmida, empregar panos humedecidos.

o   Para os líquidos, absorbentes.

o   Non esquecer que o material recollido é un residuo.

7.1.3. Medidas organizativas

As medidas organizativas non deben aplicarse de forma illada, se non de maneira conxunta e paralelamente ao resto de medidas técnicas e de control da exposición laboral:

·         Limitar ao máximo o número de persoas expostas, restrinxindo o acceso ás zonas de traballo.

·         Sinalizar as áreas de risco, indicando a presenza de nanomateriais (o sinal é unha proposta do Instituto Nacional de Investigación e Seguridade de Francia, INRS, aínda non está tipificada).

·         Medición do nivel de presenza dos nanomateriais ou partículas no ambiente de traballo.

·         Formación e información das persoas traballadoras.

·         Vixilancia da Saúde dos traballadores

·         Orde e limpeza do lugar de traballo (uso de medios de succión e métodos húmidos), prohibido o uso de aire a presión, vasoiras, chorros de auga, ... que poden dispersar as nanopartículas.

o   Establecemento de medidas de mantemento e limpeza para a conservación das medidas anteriormente relacionadas.

·         Establecer procedementos de actuación en caso de fugas ou perdas.

·         Establecemento de pautas de hixiene para as persoas;

o   Está prohibida a limpeza da roupa de traballo no fogar por parte da persoa traballadora.

o   Está prohibido gardar comida ou bebida no lugar de traballo.

o   Está prohibido comer, beber ou fumar no lugar de traballo.

o   Está prohibido o uso de cosméticos.

o   Está prohibido o uso de lentes de contacto.

o   Evitar o contacto cos ollos, nariz e cara.

o   Lavar as mans cada vez que se saia da zona de traballo.

o   Limpeza da zona de traballo ao mínimo, Cambio da roupa de protección para o acceso a outras áreas de traballo ou descanso, oficinas, etc., coa idea de non contaminar outras áreas do centro.

o   Ao final da xornada, usar sistemas de aspiración con filtro de alta eficacia HEPA.

o   Posta a disposición das persoas traballadoras de duchas e vestiarios.

7.1.4. Equipos de protección individual

Como sempre, cando a protección das persoas coa adopción de medidas de protección colectiva non é suficiente, tamén debemos recorrer á protección individual.

Disporanse equipos de protección para as distintas partes do corpo:

·         Protección respiratoria: fronte á inhalación.

o   Básica: equipos filtrantes, clase 3.

§  P3, acoplados ás máscaras ou semimáscaras.

§  FFP3, autofiltrantes.

A protección respiratoria máis utilizada nos laboratorios de investigación ou empresas de I+ D+i é, por exemplo, a máscara autofiltrante FFP3, aínda que algúns expertos/as comentan que tamén se emprega a máscara de tipo FFP2.

De todos os xeitos, o maior problema está na industria, xa que o descoñecemento que existe de que se están manipulando nanomateriais, fai descoñecer o risco e polo tanto, que sexa menor o emprego deste EPI.

o   Maior protección: uso de máscaras completas.

§  Maior hermeticidade.

§  Protección ocular.

o   Se fora necesario, recorrer ao uso de equipos con presión positiva no interior da peza facial. Por exemplo, no caso de exposición a elevadas concentracións de nanomateriais.

·         Protección ocular.

o   Segundo o proceso, no caso de nanomateriais en po ou aerosois, débese usar a máscara completa que inclúe pantalla ocular e axustarse á cara.

o   En procesos con sólidos, sen po, empregaranse lentes de montura universal.

o   En proceso con líquidos, pantallas faciais.

o   As lentes máis utilizadas nos laboratorios e nas empresas de I+D+i, son as de montura universal.

·         Calzado de traballo.

o   Calzado pechado, sen cordóns ou fibelas, nin debuxos, superficies lisas, pero sola antiesvarante.

·         Luvas de protección.

o   A recomendación basease no uso de luvas de protección química e biolóxica, fronte a produtos químicos e microorganismos. É necesario ter en consideración a posibilidade de existencia de poros que permitan o paso de nanopartículas. De usar luvas desbotables, facer uso de dous pares ao mesmo tempo, pola baixa resistencia mecánica.

o   As luvas máis utilizadas nos laboratorios e nas empresas de I+D+i son as de nitrilo.

·         Roupa de protección.

o   A día de hoxe, sen roupa específica para o traballo con nanomateriais, a recomendación é o uso de roupa de protección química, estanca ao paso das substancias ao interior e desbotable. Se os nanomateriais están en po, a opción sería tipo 5, con capucha e cubre zapatos, axustada no pescozo, os puños e os nocellos, sen solapas nin petos. No caso de nanomateriais en disolución coloidal con posibilidade de salpicaduras, o traxe sería tipo 4, 5 ou 6.

o   O tipo de roupa máis utilizada nos laboratorios ou empresas de I+D+i é a bata de laboratorio.

7.2.       AVALIACIÓN E MEDICIÓN DA EXPOSICIÓN

Cando se utilizan nanomateriais e/u nanopartículas é necesario coñecer o nivel de presenza no ambiente de traballo. Para iso débense realizar medicións.

Non existe un consenso internacional nas técnicas de medida a empregar. A máis utilizada é NEAT (Nanoparticle Emission Assesment Technique), desenrolada polo NIOSH (Institute for Occupational Safety and Health de Estados Unidos). O proceso de medición segue os pasos seguintes:

a.     Caracterización do número de partículas na área de traballo, previo ao uso de materiais nanométricos, e identificar o nivel de presenza doutras partículas que se poidan localizar accidentalmente na sala.

b.    Recolección de partículas mediante bombas de mostraxe persoal.

c.     Monitorización en tempo real, medición “in Situ”.

d.    Análise mediante técnicas de análise microscópico e análise químico.

Neste caso, segundo os expertos/as consultados, existe dificultade para poder realizar estas medicións, xa que non se dispoñen dos medios suficientes e adecuados e non existen laboratorios específicos que midan nanomateriais na industria.

7.2.1. Medir a exposición a nanomateriais

As avaliacións teñen que centrarse nas persoas traballadoras, nos consumidores/as e no público en xeral. Hai que ter en conta que as persoas poden estar expostas por distintas vías, sendo a inhalación a vía  máis habitual en calquera dos casos.

Neste momento, os métodos máis fiables de avaliación son aqueles para detectar as partículas no aire, os mesmos que se usan para partículas ultrafinas, coas partículas producidas nos incendios ou polos motores diésel ou polas proxeccións dos volcáns; pero a exposición tamén pode ocorrer por contacto con líquidos ou sólidos.

Un primeiro problema para medir a exposición é a moi limitada información que subministra o fabricante. Tamén a información limitada sobre o uso do produto e o feito de que varios produtos poden conter nanopartículas similares.

7.2.2. Valores Límite de Exposición

Para comprender o que implican os valores medidos, hai que comparalos cos valores de referencia, os valores límite de exposición (VLE).

O problema no caso das nanopartículas e os nanomateriais é que aínda non hai valores profesionais acordados entre os distintos países. Por outra banda, o que hai, que son propostas, non existen para todos os nanomateriais e nanopartículas existentes. Sómente se dispón de propostas de valores de exposición profesional nos países punteiros: EE.UU., Xapón, Reino Unido e Alemaña. Ademais, é necesario coñecer que os valores das substancias difiren segundo o seu tamaño e non son aplicables os valores nas condicións normais á mesma substancia en forma nano.

Algunhas das propostas de valores límite de exposición profesional para os distintos nanomateriais:

7.3.       VIXILANCIA DA SAÚDE: PROTOCOLOS DE CONTROL

A manipulación de nanomateriais é un risco que tamén debe ser valorado na medicina do traballo e polo tanto débense definir criterios que permitan avaliar dito risco. Non obstante, a falta de coñecementos existentes en relación á toxicoloxía e os efectos para a saúde dos nanomateriais sobre as persoas impiden unha adecuada vixilancia da saúde.

Non existe un consenso sobre o contido e as modalidades e exames específicos de seguimento médico a aplicar.

Sen embargo, seguindo o protocolo de precaución, poden aplicarse os seguintes  protocolos médicos específicos para a vixilancia da saúde nos postos de traballo con exposición a nanopartículas ou nanomateriais:

·       Axentes carcinóxenos. A consideración basease en estudos a nivel de laboratorio, pero as cantidades a nivel experimental poden deferir das condicións reais, moi difícil de reproducir.

o       Algúns nanomateriais foron clasificados como posiblemente carcinóxenos, pola Axencia Internacional para a Investigación sobre o Cancro (IARC), baseándose nos estudios con animais, e polo NIOSH como carcinóxeno ocupacional. É o caso do TiO₂., canceríxeno de categoría 2B por inhalación, na súa forma en po (CLP-Regulamento de clasificación e etiquetado). Actualmente Francia teno prohibido. A presenza na industria alimentaria é como aditivo, colorante alimentario, E171. A Axencia de Seguridade Alimentaria Europea (EFSA) declara que “xa non pode considerarse seguro como aditivo alimentario”, entende que pode acumularse no organismo e non pode descartar a súa xenotoxicidade. Agora a Comisión Europea ten prevista a súa prohibición a partir de 2022.

o       Noutros casos, os nanotubos, as súas condicións similares as do amianto en tamaño micro, poden inducir reaccións sobre o mesotelioma ou o pulmón.

·       Metais e óxidos metálicos.

·       Afectación respiratoria.

·       Embarazo ou lactación, pola posibilidade de paso ao sangue e transmisión ao feto, polos fenómenos de translocación: os nanomateriais teñen a capacidade de cruzar barreiras biolóxicas coas que poden chegar, practicamente, a calquera parte do corpo, órgano e/ou tecido o que implica a posibilidade de afectación do feto ou a transmisión polo leite na lactación ou achegarse aos órganos reprodutores. 

·       Posibilidade de que se consideren as nanopartículas como disruptores endócrinos. Existen datos científicos que parecen demostrar que algúns tipos de nanopartículas teñen capacidade para actuar sobre o sistema endócrino, aínda que esta é unha información limitada.

A proposta de actuación en vixilancia da saúde feita polo NIOSH é:

·         Exame médico inicial e inicio da historia clínica.

·       Exames médicos periódicos con intervalos regulares, sumando o control biolóxico específico.

·       Exames frecuentes e detallados, en función da situación atopada, coa presenza de nanomateriais ou nanopartículas. Recoñecemento médico despois de cada incidente ou vertedura.

·       Formación das persoas traballadoras, para o recoñecemento de síntomas trala exposición.

·       Comunicación médica dos achados clínicos.

Os nanomateriais ou as nanopartículas non están incluídos na listaxe de enfermidades profesionais e a posibilidade de actuación pasaría por declarar a sospeita como afección broncopulmonar debida a fibras sintéticas.

As persoas expertas entrevistadas resaltan a necesidade de implicación do Servicio de Vixilancia da Saúde,  pero entenden que, en xeral, os Servicios de Prevención descoñecen sobre nanopartículas e nanomateriais; o que estaría directamente relacionado coa ausencia de información sobre os riscos dos materiais a nivel nano.

7.4.       RECOMENDACIÓNS PARA INTEGRAR A PERSPECTIVA DE XÉNERO NA XESTIÓN DA PRL

A continuación recóllense unha serie de pautas recomendadas para axudar na integración da perspectiva de xénero na prevención de riscos laborais:

·       Formación e concienciación en perspectiva de xénero de todos os actores implicados na seguridade e saúde laboral, tanto da dirección da empresa como das persoas traballadoras, persoal técnico de PRL, mutuas, formadores/as e lexisladores. Para axudar a implementar este cambio é fundamental unha maior concienciación en igualdade de xénero nas empresas do sector e todos os actores implicados.

Deben ser conscientes da situación, de xeito que sexan capaces de detectar que hai riscos que poden afectar de distinta maneira a un home e a unha muller e adaptar as políticas de empresa ás persoas.

·       Supresión de factores de desigualdade que fan máis vulnerable ao colectivo feminino fronte a certos riscos.

·       Deseño dos postos de traballo considerando os condicionantes da persoa que o desenvolve: xénero, estado fisiolóxico no que se atopa, a súa antropometría, coñecementos, e en xeral todo o que lle afecta.

·       Ferramentas e equipos de traballo, así como os equipos de protección individual (EPI) tendo en conta os condicionantes propios da persoa que os usará (home/muller).  Isto é fundamental para evitar riscos. En moitas empresas soe empregarse equipos con estándares xerais ou mixtos.

·       Análise e investigación dos accidentes e as enfermidades profesionais, considerando a perspectiva de xénero.

·       Vixilancia da saúde tendo en conta as diferenzas biolóxicas de homes e mulleres e as desigualdades sociais e as exposicións maioritarias nas mulleres ao risco. Presentar os resultados da vixilancia epidemiolóxica por sexo e analizar de forma completa e diferenciada.

Ademais, elaboración de protocolos nos que se contemple a idiosincrasia da muller e do home e o distinto prexuízo na saúde de ambos os dous sexos e realizar a investigación sobre as Enfermidades Profesionais, aumentando o listado delas e analizando as diferenzas segundo o sexo da persoa afectada.

Tamén é fundamental a preparación específica do persoal sanitario, para que poidan identificar as posibles diferenzas que podan xurdir respecto a situación das mulleres e homes.

·       Fomentar a participación das mulleres na seguridade e saúde laboral. Que  a muller participe nos órganos de representación e participación na toma de decisións relativas á PRL (delegados/as de PRL e comité de seguridade e saúde laboral de ser o caso). As mulleres deberían estar representadas e participar directamente nos procesos de consulta e participación en materia de PRL, co fin de coñecer os riscos específicos das traballadoras no seu posto de traballo.

·       Promover estudos, estatísticas e investigacións en materia de PRL con enfoque de xénero. É importante adoptar unha perspectiva de xénero nos estudos e investigacións en materia de PRL, para corroborar se existen ou non diferenzas de xénero que obriguen a realizar avaliacións de riscos diferenciadas.

A este respecto, terase en conta que á hora de definir nun futuro os valores límites de exposición (VLE) aos nanomateriais, así como para outros axentes ambientais, se teñan en conta VLE para ambos os dous xéneros.

·       Recompilar información dos distintos países para a adaptación das políticas e medidas que demostraron a súa efectividade.

Outras vías para a integración da perspectiva de xénero na PRL son as seguintes:

·       Convenio colectivo: é o marco específico para a regulación das relacións laborais, na empresa ou sector de actividade, a diferentes niveis, nacionais, autonómicos ou provinciais, e unha ferramenta adecuada para levar a cabo a materialización das directrices en igualdade entre mulleres e homes no posto de traballo.

Tamén é un reflexo da situación actual das mulleres con respecto aos homes, da igualdade de trato e da non discriminación por razón de sexo, emprego e condicións de traballo; das posibilidades de conciliación da vida laboral, familiar e persoal; das variables de maternidade e prevención de riscos no embarazo e na lactación. Sen embargo, é necesario sinalar que aínda hoxe en día non todos os acordos teñen en conta todas as variantes relacionadas nos seus artigos.

A Lei Orgánica 3/2007, do 22 de marzo, para a igualdade efectiva de mulleres e homes dota de obrigatoriedade (configurado como un “deber de negociar”) a inclusión das medidas de igualdade na negociación colectiva, “de acordo cos representantes legais das persoas traballadoras na forma que se determina na lexislación laboral”. Nesta negociación deben incluírse medidas dirixidas ás condicións de acceso ao emprego, clasificación profesional, promoción e formación, retribucións, ordenación do tempo de traballo para favorecer a conciliación persoal, laboral e familiar, a prevención do acoso sexual ou a utilización de linguaxe inclusiva.

·       Plan de Igualdade: conxunto de medidas na busca da igualdade de trato e oportunidades entre mulleres e homes nas empresas, coa finalidade de eliminar a discriminación por razón de sexo.

Os plans definen os obxectivos de igualdade a acadar, as estratexias da empresa e as prácticas a adoptar para conseguilos e doutra banda, establece sistemas eficaces de seguimento e avaliación dos obxectivos fixados.

Este instrumento é unha obriga para as empresas que reúnen os requisitos estipulados na Lei Orgánica 3/2007, de 22 de marzo, para a igualdade efectiva  de mulleres e homes e polo Real Decreto-Lei 6/2019, de 1 de marzo, de Medidas urxentes para garantía da igualdade de trato e de oportunidades entre mulleres e homes no emprego e a ocupación:

o      Empresas con cen ou máis empregados/as teñen que dispor xa do seu propio plan e as empresas de 50 a 100 persoas no persoal terán que telo a partir do 7 de marzo de 2022.

o      As empresas, calquera que sexa o seu tamaño, tamén deben elaborar o Plan de Igualdade cando o estableza o convenio colectivo ou cando o requiran as autoridades.

o      Ademais, se as empresas contratan coas administracións teñen que considerar que nas licitacións adoitan establecerse cláusulas nas que prevalecen as empresas que teñen plans de igualdade ou xa directamente están obrigadas a elaboralos.

Forma parte da documentación a compilar para a elaboración do Plan de Igualdade na empresa o Plan de Prevención, considerando a perspectiva de xénero e dentro da avaliación de riscos, aquelas situacións que poidan afectar á pre-concepción, embarazo e/ou lactación e as propostas de medidas preventivas; ademais da lista de postos que poderían estar libres destes riscos, con vistas á súa posible asignación en caso de presentarse a situación.